Se vi ne jam komprenis, pri kio temas, rigardu la bildon de 1908 el la Provo de Marista Terminaro, kie vi trovas ĉano supre live.
PIV 2005 difinas: „1. En malnovaj pafiloj, elstara peco, kiu tenis la silikon, per kies frapo kontraŭ ŝtalo ekfajreris kaj ekbrulis la pulvo. 2. En modernaj fusiloj, ŝtala peco, kiu liberigite de la ellasilo, plirapidigas per sia maso la movon de la perkutilo.“
Leginte nur ĝis tie ĉi ni jam povas konstati:
1. Ĉano apartenas al la surprize granda grupo de tute randaj kaj tre specifaj vortoj en la UV, kiuj ne aparte estas „bezonataj“ por baza konversacio inter pacaj batalantoj. Aliaj konataj ekzemploj estas falbalo aŭ versto (iu rusa longo-unuo). UV nur parte, probable eĉ ne prioritate servas kiel baza stoko de - laŭ oftec-kriterioj - plej nepre lernindaj vortoj. Petro de Smedt atentigis, ke ĝi precipe ankaŭ estas (kaŝita) konstru-plano, kiel krei bezonatajn vortojn. Nur iuj Akademianinoj, kiuj ne kompetentas pri sia temo, rakontas ion alian al vi.
2. La UV estas historia dokumento interpretinda. Se vi komprenas la germanan, vi tuj vidas, ke „Hahn (am Schiessgewehre)“ ne plu estas nuntempa lingvo-uzo. Hodiaŭ oni dirus „(am Schießgewehr)“ (dativa –e preskaŭ ĉiam forfalas, -ss- niaepoke estas –ß-) aŭ uzus tute aliajn vortojn, ekzemple „(bei Schusswaffen)“ oder „(an Handfeuerwaffen)“ (tiel la germana difin-vortaro de Wahrig 1980).
3. La franca unuflanke kaj la angla kaj germana aliflanke metafore uzas diversajn bestojn. En la unua chien (laŭvorte hundo), en la du alia cock aŭ Hahn (laŭvorte koko). La metaforo de koko por la elstara peco evidente baziĝas sur la formo, kiu iam iel similis al tiu besto, vd. malsupre. Ĉu latinida "hundo" pro la subita "ekbojado"? Kok' kaj hund' reprezentas du koncepto-familiojn: Latinida, kiu krome havas italan cane kaj portugalan cão kaj ĝermanida, kiu krome havas nederlandan haan kaj svedan hane (på gevär) (vortaro Esperanto-sveda 1897), sed ankaŭ - surprize - katalanan gallet (gall = koko). La slavajn курокъ | kurek mi ne sufiĉe bone komprenas. Grabowski 1910 tradukas kurek krom per ĉano ankaŭ per „ventoflageto“, „ventomontrilo“. Ĉu ŝajne do neniu alludo al besto? Ankaŭ tiu-ekzemple do malsamaj konceptoj kiel ni trovis ilin ekzemple ĉe la grapol-bombo kaj la salt-kastelo.
Zamenhof pontis la francan chien kaj la germanan Hahn per ĉano. Ĉu do franc-germana, fra-mana kompromiso, franca komenciĝo ch-, germana finiĝo –ahn fariĝis ch-ahn, ĉan-? Ĉu iom simila al ĝardeno kun franca/itala komenciĝo kaj angla finiĝo? Ni ne scias precize. Cherpillod en sia Konciza Etimologia Vortaro de 2003 ja asertas „kompromiso inter ...“. La pli detala Etimologia Vortaro de Vilborg (EVE 1989) preferas alian klarigon. La mallongigojn mi malŝlosis:
"ĈAN/O (Fundamenta radiko; trovebla en la Plena Vortaro Rusa-Internacia de 1889): Franca chien, Itala cane. Miksita formo kun komencsono bazita sur Franca kaj Itala vokalismo. Pli serĉita ŝajnas la hipotezo de Waringhien, Lingvo kaj Vivo, 1959, p. 80, ke ĉan/o estas kompromiso inter Franca chien kaj Germana Hahn. Rimarku, ke kan- estis samtempe akceptata kun alia signifo. Reform-Esperanto de 1894 kanet-. Ido hano, Interlingue clave (...), Interlinguao cane. ..."
Pri almenaŭ du punktoj indas pripensi post legado de tiu artikolo. Unue ni ĵus lernis, ke la strange "artefarita" miksformo ĉano ekzistas jam en la 1-a eldono de la zamenhofa Plena Vortaro Rusa-Internacia de 1889, do aperis nur du jarojn post la publikigo de la Unua Libro en 1887. La 2-an (senŝanĝan) eldonon vi povas konsulti tie ĉi, ĉan- vi trovos sur paĝo 86: "Kурокъ ĉan'.".Ĝi do apartenas al la plej fruaj vortoj, estis forĝita de Zamenhof en epoko, kiam li ankoraŭ relative senĝene kreis vortojn "kompromisajn", sed pro tio kun pli alta grado de "artefariteco", eĉ koste de "internacieco".
Tiu metodo estis kritikata meze de la 1890-aj jaroj, kio rezultis en la Reform-Esperanto de 1894, kie la "artefarita" ĉano estas anstataŭigita per kanet-: El germana hundo fariĝis latina kano, surbaze de ĝi kreita la latinida metafora uzo kan'et-. La reform-proponoj de 1894 tamen ne trovis plimulton per voĉdonado inter la legantoj de la periodaĵo "La Esperantisto". La konservemuloj venkis la reformemulojn. [Mi intertempe ĝustigis la sekvajn asertojn en la dua duono de tiu ĉi paragrafo; bv. vd. la komentojn] Tiun decidon ankoraŭ samjare protokolas kaj fiksas la UV. Konsekvence ĝi notas eĉ randan vorton kiel ĉano, simple ĉar ĝi estis "atakita", kritikita kaj pridiskutita. La UV ĉefe do estas protokolo de la rezulto de lingva disputo, "paco-traktato" pri la atingita fronto ĉe batal-halto. Konsiderite tiel, ne plu estas tro surprize, ke la vort-konsisto de UV ne estas tre kohera en la senco de "plej oftaj kaj plej bezonataj vortoj por baza konversacio". Ĝi ĉefe ankaŭ estas "anti-libro", la fundamento de la kontraŭ-reformismo. Konsekvence oni devus ĝin multe pli ofte legi kaj interpreti kune kun kaj kontraŭ la reform-proponojn de 1894. [Mi intertempe ne plu asertas tion, bv. vd. la komentojn.]
Se ni ne havus tiel malnovegan terminon por la pafila mekanismo, sed devus krei ĝin nuntempe, mi ne dubas, ke ni decidus nek por kaneto, nek por koketo, nek por ĉano. Laŭ la angla kaj nederlanda oni probable ekuzus ion kiel "marteleto" (hammer, hamer) kaj ĉano retrovus sin sur la vort-ekzekuta listo de la Akademiaj lingvo-komisaroj.
Por fine reveni al Vilborg: Lia EVE krome atentigas pri la hispana gatillo (laŭvorte „kateto“), kiu havus la saman signifon kiel ĉano. Mi tamen dubas. La vortaro de De Diego tradukas ĝin per ellasilo, la vortaro de Flores la samsignifan portugalan gatilho per malstreĉilo. Estas tiu parto de man-pafilo kiel revolvero aŭ pistolo, sur kiu vi metas vian montro-fingron kaj ekpafas tirante ĝin, vd. la bildon.
Kiel ajn, la rimarko de Vilborg helpas al ni kompletigi nian titolon: Kokkathundo pafas. Mankas nur la azeno. Nu, estas tiu, kiu uzas pafilojn. Pacan antaŭkristaskon al vi ĉiuj.
"Pravigo de Fundamenteco.
Unu el la kialoj de mia [= de Smedt-a] okupiĝo pri la Fundamento estas ke mi deziras imagi al mi la krompensojn, kiujn Zamenhof ... ne vortigis, sed preskaŭ certe jes ja havis! Nur post kelkaj jaroj mi finfine bone konsciis pri la titolo de la verko: fundamento; sur tio oni ja devas ankoraŭ konstrui!!! Sed, nur antaŭ kelkaj semajnoj mi konsciis ke nia fundamento enhavas pli ol nur la fundamento, ĝi enhavas ankaŭ la konstruplanon de la ... konstruotaĵo. ...
Kaj nia falbalo apartenas, verŝajne, al la konstruplano. Unue ĝi ilustras la dekkvinan regulon: se iu vorto el si mem povas esti konsiderata internacia… senskrupule enigi ĝin en la lingvon, post adapto de ortografio eventuale. Due, ĝi ilustras ke foje arĥaikaj vortoj tre taŭgas por enigo en esperanton. Jes, oni povus pensi pri volanto aŭ pri volano… sed la ekzisto de la radiko vol’ estas iom ĝena. Plie, Zamenhof ne volis iri la vojon de Vola (= world) pük (= speak/speach) kaj amputi elementojn ĝis nerekoneblo. Trie, ĝi ilustras ke oni bezonas vorton por io se oni pri ĝi deziras paroli, eĉ por la plej negravaj, la plej neglektindaj, la plej simplaj aferoj. Se oni vidas la fundamenton kiel “la tutan Esperanton” tiam oni vere en fundo mensa mispensas! Se oni vidas en ĝi ridindan ludilan infanaĵon, oni tute same funde mense mispensas! ... Kvare: Tre probable Zamenhof konsciis pri la "pli normala" vorto volant (volano; volanto), sed ankaŭ konsciis pri plia problemeto. Eĉ se la vorto estus same internacia kiel falbala/o ... ĝi tamen tre malsame prononciĝas en diversaj lingvoj. [sekvas ekzemploj]. Ĉu Zamenhof pripensis tion. Mi supozas ke jes, sed certa mi ne estas. ..."
Nu, al tiu eblaj kialoj por tiaĵoj kiel "falbalo" mi aldonis pliajn: Protokolo de iamaj diskutoj, "anti-libro" kontraŭ la reformemuloj de 1894.
1.) Mi lasis min trompi de la indiko sur la UV, kie ni legas „VARSOVIO. PRESEJO de A. GINS. Str. Nowa-Zielna No 47. – 1894.“. Fakte la UV estis preta jam fine de aŭgusto 1893. En „Esperantisto“, „Monata gazeto de la lingvo internacia ‚Esperanto’“, 4-a jaro, n-ro. 9 (45), „Nurnbergo 15-a Septembro 1893“, p. 131 Zamenhof informis:
„En la fino de Aŭgusto eliris jam el la presejo la multajn fojojn demandita „Universala Vortaro de la lingvo internacia Esperanto“. ... La „Universala Vortaro“ prezentas la tradukon de la tuta „Meza Vortaro“ (verko n-ro 21) samtempe en la lingvoj franca, angla, germana, rusa kaj pola. ... Ni enprenis ĝin en la „Nomaron de la verkoj“ sub n-ro 64. Oni povas ĝin ricevi de L. Zamenhof.“.
La UV do estas de aŭgusto 1893, ne de 1894, kiel indikita sur la titol-paĝo. La diskuto pri Reform-Esperanto tamen nur komenciĝis en la kajero de januaro 1894. La UV do estas pli aĝa ol Reform-Esperanto. Sekve ĝi ne povas esti reago al ĝi. Mia kerna hipotezo („anti-libro“) estas historie senbaza.
2.) La „Meza Vortaro (verko n-ro 21) estas „Wörterbuch der Internationalen Esperanto-Sprache, Warschau 1889“. Kaj fakte, UV (preskaŭ) idente kaj sklave sekvas ĝin kun ĉiuj randaj vortoj kiel nia ĉan-, sed krome ekzemple ĉambelan- kaj ĉarpi- (?!! Zamenhof estis kuracisto!). Mi komparis nur la vortojn komenciĝante per „ĉ“: La Meza (MV) de 1889 kaj la Universala de 1893 estas (preskaŭ) identaj, inkluzive ĉiuj ne plu aktualaj germanaj vortoj en la malnova ortografio (pri la malmultaj diferencoj inter MV 1889 kaj UV 1893/1894 mi eble iam rakontos).
3.) Ni do povas memori: La UV de nia Fundamento akceptita dum la 1-a Universala Kongreso de 1905 aperis fine de aŭgusto 1893, eĉ se sur la titolpaĝo estas indikita 1894. Enhave ĝi tamen preskaŭ komplete estas nenio alia ol la „Meza Vortaro Esperanto-Germana“ de 1889 (aperinta du jarojn post la Unua Libro de 1887), al kiu Zamenhof aldonis tradukojn en la franca, angla, rusa kaj pola, „kaŝinte“ la germanan originalon ie en la mezo.
Tiu konstato tre probable ne estas nova (mi ne povas imagi, ke post 125 jaroj neniam jam vidis tion), sed ĝi ankaŭ ne estas banala. Nome sekvas el ĝi tuta aro da demandoj, precipe la demando „se la tradukoj al franca, angla, rusa kaj pola estas nur duagrada surbaze de la originala traduko al la germana, ĉu la germana de 1889 ne devas esti la elir-punkto de ĉia preciza fikso de la signifo de esperanta vorto en UV kaj Fundamento, ĉu ĝi ne devas havi prioritaton super la aliaj kvar lingvoj, ekzemple se temas pri demandoj kiel pri „ofend- beleidigen“?“.
Mi tre volonte aŭdos viajn opiniojn.
Bernardo has addedSign-in to write a comment.