La prelego estas en YouTube videble/audebla:
https://www.youtube.com/watch?v=t2kAXzH9Oa4&t=880s

Ekz. 1. En la Budapeshta arhitekturo eblas sekvi la transpashon de la novtempa klasiko.

Komencante la komprenon de la nocio, helpe de la arkitekturo. Tiel, kiam en klasikaj muroj enshlosita senco, sur sojlo al nova pordo, superpashis la ghis tiaman fermitecon. Kiam la ghis nunaj nocioj komencis la dialogikan pashadon, en la direkto de nekonata libereco, chion volonte universale enkapti.

La dialektika defendproceso estas esprimebla ankau en arkitektona vortsignifo, de la china ghis la berlina muro. Ambau volis sin defendi kontrau alispece, fremdekshajnintaj, eksteraj influoj. Ghis sur la portaloj kaj pordoj frapantaj revolucioj de la historio, necese malfermis la sekvantaj dialogikaj transiroj.

Tiun evoluproceson ni povas ankau videble en la Budapeshta arkitekturo sperti. Arkaike komencas sur la t.n. herooa placo (hösöktere) kun arkitektona klasicismo. Simbolisante la klasikan povon, borderite el tri direktoj, kun kolonoj el diversaj tempoj (dorika, ionika, korintika). En la mezo de la placo kun la statuoj de landkonkerantaj barbaraj hungaroj. Super ili suprenstaranta apogilo, sur ghia pinto kun anghelo, kiu haltas la krucon, simbolisante la popolon defendantan kristanecon.

Oni ne bezonas de tie longe iri, nur en la proksimeco de la Andrasi strato, estas troveblaj pliaj gravaj konstruajhoj konstruitaj en la 19-a kaj 20-a j.c. en la t.n. glora periodo de Budapesto. Aparte frapanta prezentighas la stilo de secesio (kiu eldirite volis alie fari ol la tradicio). Trairante super la danubo tra la Szechenyi ponto, konstruajho de tiu tempo, ni atingas Buda, kie trovighas pluaj aliaj, ghis en la mezepoko regvideblaj, historie interesantaj konstruajhoj.

Sed ni iru reen tie, kie montrighas konkretvideble, la superpasho de la klasiko, che du apud unu de alia staranta konstruajho. En la Dozsa György strato troveblas, (estas de la klasika heroaplaco ankorau videbla) iu eksterlanda banko (ne en malmultekosta realigo) en supermoderna stilo. Kiu al klasika statiko shajne volas ludante kontraustari. Ne plu ekzistas vertikalaj muroj kaj kolonoj, sed nur klinite mokas, al la mezo de la tero tiritan graviton. Tiun konstruajhon mi nomus, tipan arkitektonan ekzemplon, de la konstruktive videbla esprimo de la superpasho de la klasiko.

Vidalvide de tiu konsrtruajho, en la Dozsa György strato, sur la sudorienta flanko de la novigita városligeta urboparko, estis en tiu jaro finfarita kaj por la publiko transdonita, la nova "Etnografia Muzeo". Simboligite la alian, eble la ghis nun plejgravan superpashon de la klasika arkitekturo en Budapesto.

Elirpunkto de la planfarado estis, la ankorau jam antaue estinta, de la rando de urboparko en la direkto de la városligeter fasor strato turnighinta "Revolucia Monumento". Kiu estas jam ankau en si mem, la ekzempla demonstracio, de la superpasho la klasikan skulptajh-arton. Sekvis tiam en la sama spirita proceso la planigho kaj ankau la konstruado la etnografian muzeon.

Tiu abstrakte monumenta skulpturo, esprimas kun geniala videbleco, la spiritan malantauecojn de la revolucioj. Komencas kun individue, sole starantaj kolonoj, kiuj antaupashante estighos pli altaj kaj densaj. Ghis ili forlasas chiun personan individualecon, fuziighis al perforte reala unueco, kiu (estu tio akvo, aero, au eble kuneco de spirito kaj naturo) kun akra shtalklingo tranchas kunighinte.

Sur la prezo de rezigno kaj neniigho de chiu individua libereco. La plej alta punkto de la pinto montras kontrau la chielo. Sed, kion ghi ne povas atingi, anshtatau tio povas en la realeco nur la samon montri, kio estis jam enla antiko por grekoj konata, la tragedio de la herooeco.

Tiu "transpasho la klasikan spiriton", estis inspiracio la planighon de la "mond-etnika-muzeo". Kvazau, chu Noeo en lia shipo la tutan trezoron de la mondo enpakus, kiu tra la longa tempo de la historio, al kulturo evoluighis. Tiel, ke sub la tersurfaco kashite, por la venonta generacio estu konzervita. Post kiam de militaj kaj revoluciaj kontrauajhoj sharghita shifo, profundighinte sub la tero, gardinte la tutan mondchirkauprenintan komencon de kulturan eston, kiu de la klasiko intertempe estis forgesita.

Tiel ke chi tie, nun sub tiu revolucia monumento, memorigas al la superpasho de la klasiko. Defendante sub la surfaco, la kulturan fundamenton de la popoloj la mondo, kiuj en nia estanteco muzeale estas sekveblaj. El kiu en la historio la klasiko mem elformighis kaj en novaj tempoj vendighis, vorgesante sian komencon. Ghis la fino de la dialektiko, malfermis la konscion pri sia komenco. Sekve ekestis apud la klasikaj muzeoj, ankau mondvaste etnografaj muzeoj. Kiel tie en Budapesto, en signife spirita graveco, en tiu arkitekturo estiss esprimite.

La tuta konstruajho cedemas al la natura chirkauajho de Városliget (Urbabosko). Ion povon radias nur la revolucio-moumento, sed tiu ankau nur abstraktspirite memorigas al perforto. La muzeala trezoro de la historio, estas ech sub la tero kashita, tute alian impreson vekiginte ol, ekz. sur la heroa placo, kie el la akitekturo radias povo. Sur la tegmento de la konstruajho estas formita parko, kie che bela vetero, apud floraj bedoj, sur verda herbejo kushante, oni pri la impreso de la chirkauajho povas pensi.

De la tegmento de la konstruajho, ech ne estas videbla, ke la antaua kaj la malantaua flanko de la "shifo", klinite elstaras el la "akvo", kie trovighas burooj porla muzeo kaj prelegsalonoj, por eble doni eblecon klerigi, la spiriton de la nova dialogika pensado, por konscia superpasho de la klasiko, kiu en nia estanteco ricevis ekzistencian signifon.

Ekz. 2. La sciencoj ankau elpashis el la limigiteco de la klasiko al la universaleco.

Ne estas hazardo,ke en la novtempaj klasikaj sciencoj troveblas ankau konkretaj ekzemploj por la superpasho de la klasiko. Char tie kie montrighas la fino de io, povas montrighi ankau io novo. Ghenerale, unue en la arto, kiu tiam vekighas pensojn, plej ofte en la filozofio. Kiam tiam, en la klasiko enshlosita scienco atingas sian altecon kaj ne povas plue evoluighi, tiam komencas serchi novajn vojojn en novaj ejoj. Ghis la esploro, kiel jam en nia tempo, en la senfine vastaj spacoj de la universo strebas.

Tiu direkto estis baldau ekkonata ankau de tiuj, kiuj sin okupighas kun la plej alta shtupo de la sciencaj sukcesoj, ekz. che la decido la aldonon de la nobelpremioj. Jam antau kelkaj jardekoj komencis, por iu certa scienco, dividite doni al kelkaj personoj. Tiun moduson subtenas, che iu certa scienco, la ekkono de la "historie dialogika kontinueco", kiu forigas la antauan komprenon, de la individue ideal-klasike geniula personeco.

Tre ofte la noberpremiintoj mem emfazas la labor proksimecon de pluaj sciencistajn kolegojn che la kunece atingitaj rezultaj sukcesoj. Ne nur che unuecaj sciencoj, sed ankau interdiscipline, unu en la alia kapto de la rezultoj, de diversaj sciencoj. Tiel ke nuntempe la gravaj eltrovajhoj okazas en tiu "inter" , t.e. dialogika sfero, kiam divers-specialistaj sciencistoj malvaste kunlaboras.

Kiel jam estighis ghenerala eldiro ke, nur unu (oni devas aldoni klasika) doktorigho ne sufichas por alta scienca edukado. Kun du komencas la solvigo kaj superpasho de la unuflanka scienceco. Kaj sekvas la plivastigho kun plulernado vivlonge , entirite ankau la universalecon en la ekkonoj.

Tiel ke tiu shtupo, por ni simplaj homoj, estas tre malfacile por sekvi , precipe se ni en la objektiveco serchas la komprenon de klerigo, de eltrovita novajho. En tiu trovighas por ni, ne tute kompreneblaj shanghoj, de kiu ni povas nur scii (kion ni lernis en gheneralaj lernejoj) ,ke ni scias, ke ni tion ne plu koprenas. Nun, se ni uzas la filozofion por helpo, jam tio estas iu stimula scio, kiel malmulte ni scias (kun kiu ni povas redukti la imaginarpovon de nia stulta fiereco).

Tiu iomete malplache sonaj vortoj nur tial, ke la klasika fiero jam antaue estu iomete stufita. Post kiam en lastaj tagoj, unutage tuj, du hungaraj sciencistoj ricevis nobelpremion. Kariko Katalin por la medicino kaj venonttage estis proklamita ke, Krausz Ferenc ricevos por la fiziko la nobelpremion. Por la modera plialtigo de la hungara fiero estas tamen aldonebla, ke tiel plimultigis el hungario devenantaj nobelpremiintoj al 15, kiu rekalkulante al loghantaro estas ankau iu rekordo.

Konformighante al realeco, ankorau alvenas, ke ambau kun la jam antaue menciita filozofia signifo, kun "superpasho de la socia klasiko" en kolegiala triono ili ricevis la altan premion, kun aliaj sciencistoj. Kio samtempe signifas, ankau la formalan superpashon de la klasika individualismo.

Ne, ke eble tio estu komprenata kiel mildigo de la scienca efekto, sed ghuste tio reprezentas la nuntempan pluevoluon de la scienco. Kiam necese sciigas la multflankecon de la scinco, kiuj organike apartenas en la nuntempaj eltrovajhoj.

La esploradoj de Kariko Katalin, estas enordigeblaj en Biokemio, sed konkrete estis uzataj en la medicina scienco, ghuste tiam kiam montrighis grandnecesa uzebleco, en la erao de la covid-epidemio.

Tempe, tre proksime staras la nobelpremio de Krausz Ferenc. El tiu vidpunkto li en similaj cirkonstancoj ricevis ankau la altan premion. La sukcesoj de liaj fizikaj esploroj estis ankau ne nur en unu scienco atingita. Kiu poste en la medicino povos esti aplikata. Ankau che li montrighis la transpreno la sencon de la malkovro, la aplikon ankau en alia kampo.

La movighon de elektronoj li esploris,kun helpe de lumradioj, kiu en la medicino che la observado de kor-vibracioj povis helpi. Do, chi tie estis en kunmetita funkcio la rezulto atingita kaj post tiam ankau la malkovrita observo utiligita.

Nur por ghenerala kompreno, malgranda ekskurzo al scienchistoria filozofio. Por nia scio, lernita en la gheneralaj lernejoj, estas konata, ke ni en la grek-klasika signifo, la plej malgrandan substancon nomis atomo. Au jam tiam estis supozita, ke ekzistas iu plej malgranda materio, de kiu estas la tuta estanto kunmetita. Longe devis la scio evoluigi ghis la ekkono, ghis la scienco povis observi, ke tiu supozita malgranda substanco, ech ne estas la plej malgranda, sed tiu ankau movighas kaj chirkau tio ankau iuj movighoj, kiuj estis nomitaj neutronoj.

Nuntempe la scienco en la fiziko alvenis jam al tiu stato, ke ne nur la movighon de la neutronoj povas observi, sed (superpashante la klasikan fizikon) povas ne nur senperajn ekkonojn kolekti. Sed helpe de laserradioj, kun lumanalizoj, el homa sango genetikajn procezojn perante legi. Ekz. kiun metodon Krausz Ferenc esploristo kaj siaj kolegoj malkovris, por kiu ili ricevis la nobelpremion.

Estas interesa ankau mencii, en la chirkauajha temo de la "superpasho la klasikon", ke ambau esploristoj, tiel Klariko Katalin kiel Krausz Ferenc, en iliajn intervuojn emfazis iliajn dankemojn al kunlaborantaj kolegoj. Ne nur al tiuj kun kiuj ili kunricevis kaj dividis la nobelpremion, sed ankau al malantau kunlaborantoj. Kaj ili ankau ne forgesis danki por la pedagogiaj bazoj, kiujn ili ricevis en hungaraj lernejoj kaj universitatoj, al kiuj ili eksterlande plulernis kaj science pluevoluighis.

El la eldiroj de ambau sciencistoj, hungare, germane kaj angle, oni povas konkludi la same gajnintajn ekkonojn kaj sintenojn, kiuj nuntempe ghenerale estighis necesa en la mondo. Anstatau de klasika fiero, kiu en nia estanteco estighis vivdanghera, ni trovas che ili al modesta sagheco. Kiun ili povis atingi, kun diligenta lernado en diversaj fakoj de la scienco kaj kun vivspertoj en diversaj flankoj de la mondo.

Sed kial estas tiel grava en nia estanteco emfazi, la necesecon de la superpasho la klasikon?

Char la tradicie klasika sinteno, ekz. pri klasika etiko, sur la tero estighis vivdanghera. Se ni la aferon filozofie pritraktas, nuntempe de tiu dependas la egzisto sur nia planedo. Chu tiu stato estighos al ni konscia, au ne. Kaj chu ni reagos adekvate, au ne. De tio dependas chu ni povas resti sur tiu planedo, au ni neniighos chitie la vivon.

Returnighi ni devas, elturnighi el la klasiko "elpashi" el ghi, ne neniighi. Sed se ni plue tiel faros kiel ghis nun, tiam ni neniighas kune kun la klasiko nin mem kaj ankau nian chirkauajhon.

Dankon por Via atento.