Oficialaj ismoj

La oficiala informo pri -ism' estas iom malklara kaj sen ekzemploj, nome:

‑ISM’ [1919] (teorio, sistemo, doktrino, skolo, partio, celado, kaj analogiaj sencoj).

Entute temas pri 44 ismo-vortoj en la Vortaro Oficiala (VO). Ni unue forstreku tri "falsajn parencojn", nome vortojn, kie -ism- klare estas parto de la radiko kaj ne baziĝas sur la iama latina sufikso:

• abism’ [OA 1] * abime {pres-eraro, legu: abîme} | abyss | Abgrund | пропасть, бездна | przepaść.
• prism’ [OA 1] prisme | prism | Prisma | призма | pryzmat.
• rism’ [OA 1] * rame (de papier) | ream | Ries (Papier) | стопа (бумаги) | ryza. {MEZ} — [JÜ].

Restas la sekvaj 41, kiujn mi ordigis laŭ jaro de eniro en VO (kelkaj estas pli aĝaj, ekz. sofismo estas jam en la Dua Libro de 1888). Tuj ni vidas, ke en UV aperas neniuj ismaĵoj, arĥaism' kaj sofism' ja troveblas en la Fundamento, sed ekster UV. En OA 1 de 1909 estas sep. Plej multaj estas en OA 2 de 1919, do samtempe kun la oficialigo de ism'. Inter tiuj plej multaj aperas sen tradukoj en la unua „Definitiva listo de internaciaj vortoj, kiuj lau § 15 de l' fundamento estas esperantaj“ [OA 2.1], nur unu (turism') en la dua „Definitiva listo de komune uzataj vortoj oficialigitaj de la akademio“ [OA 2.2]. En la postmilitaj estas nur mekanism' (OA 8) kaj eŭfemism' (OA 9), la aliaj estas kunmetaĵoj (burokrat-ism-o, skolt-ism-o). Pro la spaco-limigo en Ipernity mi publikigas la liston en tiu ĉi aparta blogero.

Analizante la vort-materialon ni konstatas, ke ne ĉiuj ismaĵoj funkcias same. Tio evidentiĝas, se ni grupas ismo/isto-parojn kaj demandas, ĉu oni povas redukti ilin al komuna baza formo senc-hava. Jen la vortoj, kiuj senprobleme plenumas ambaŭ kondiĉojn:

Unua Grupo

en VO	paro ebla?	redukto ebla?	ismo-vorto	isto-vorto	ebla baz-formo
1919	jes	jes	dual-ism-o [OA 2]	dual-ist-o	dual-a
1909	jes	jes	ego-ism-o [OA 1]	ego-ist-o [OA 1]	ego-o
1919	jes	jes	feminism-o [OA 2]	femin-ist-o [OA 2]	femin-a
1921	jes	jes	ideal-ism-o [OA 3.2]	ideal-ist-o	ideal-o
1921	jes	jes	imperial-ism-o	imperial-ist-o	imperial-a
1974	jes	jes	mekan-ism-o [OA 8]	mekan-ist-o	mekan-a
1919	jes	jes	racional-ism-o [OA 2]	racional-ist-o [OA 2]	racional-a
1921	jes	jes	real-ism-o [OA 3.2]	real-ist-o	real-a [OA 1]
1909	jes	jes	ŝovin-ism-o [OA 1]	ŝovin-ist-o [OA 1]	Ŝovin-o
1919	jes	jes	spiritual-ism-o [OA 2]	spiritual-ist-o	spiritual-a

Dua grupo konsistas el vortoj, kiuj ja povas senprobleme formi parojn, sed kiujn oni nur dube povas redukti al komuna baza formo senc-hava aŭ kies komuna formo kolizias kun alia vorto (turismo / turisto ⇒ tur-o (rond-vojaĝo) ⇔ tur-o (konstruaĵo):

Dua Grupo

en VO	paro ebla?	redukto ebla?	ismo-vorto	isto-vorto	ebla baz-formo
1909	jes	??	aforism’ [OA 1]	aforist’	afor-a (?)
1919	jes	??	ateism-o [OA 2]	ateist-o [OA 3.2]	ate-a (??)
1921	jes	??	judaism-o [OA 3.2]	judaist-o	juda-a (??)
1919	jes	??	monoteism-o [OA 2]	monoteist-o	monote-a (??)
1921	jes	??	naturalism-o [OA 3.2]	naturalist-o	natural-a (??)
1919	jes	??	optimism-o [OA 2]	optimist-o [OA 1]	optim-a (??)
1919	jes	??	panteism-o [OA 2]	panteist-o [OA 2]	pante-a (??)
1919	jes	??	pesimism-o [OA 2]	pesimist-o [OA 2]	pesim-a (??)
1919	jes	??	politeism-o [OA 2]	politeist-o	polite-a (??)
1919	jes	??	teism-o [OA 2] {RELI}	teist-o	te-a (??)
1919	jes	??	turism-o [OA 2]	turist-o	tur-o (??)

En tria Grupo troviĝas vortoj, kiuj ne povas formi parojn, sed ja povas esti reduktita al senc-hava baza formo.

Tria Grupo

en VO	paro ebla?	redukto ebla?	ismo-vorto	isto-vorto	ebla baz-formo
1905	ne	jes	arĥa-ism-o [A]	--	arĥa-a
2007	ne	jes	burokrat-ism-o [OA 9]	--	burokrat-o [OA 9]
1909	ne	jes	magnet-ism-o [OA 1]	-- (magnet-ist-o ??)	magnet-o [UV]
1909	ne	jes	patriot-ism-o [OA 1]	--	patriot-o [OA 1]
1919	ne	jes	reŭmat-ism-o [OA 2]	--	reŭmat-a
2007	ne	jes	skolt-ism-o [OA 9]	--	skolt-o [OA 9]
1919	ne	??	anakronism-o [OA 2]	--	anakron-a (??)
1919	ne	??	atavism-o [OA 2]	--	atav-a (??)
1919	ne	??	neologism-o [OA 2]	--	neolog-a (??)

Eco de la kvara grupo estas, ke ambaŭ kondiĉoj ne estas plenumitaj.

Kvara Grupo

en VO	paro ebla?	redukto ebla?	ismo-vorto	isto-vorto	ebla baz-formo
1921	ne	ne	idiotism-o [OA 3.2]	--	idiot-a (??)
1919	ne	ne	nepotism-o [OA 2]	--	nepot-a (??)
1909	ne	ne	organism-o [OA 1]	--	--
1919	ne	ne	ostracism-o [OA 2]	--	--
1909	ne	ne	paroksism-o [OA 1]	--	--
1919	ne	ne	silogism-o [OA 2]	--	silog-a (??)
1919	ne	ne	solecism-o [OA 2]	--	--

Konkludoj kaj rekomendoj

1. La Akademio oficialigu laŭeble ĉiam bazan, ne plu diserigeblan formon senc-havan de ismo-vorto, do vorto enhavanta la etimologie latinan sufikson -ismus.
2. Redukteblaj ismo-vortoj kutime estas a-vortoj (mekan-a, arhxa), kelkfoje o-vortoj (ego-o, patriot-o).
3. Speciala subgrupo de la laste nomitaj estas –ism / ‑ist-vortoj, derivitaj de personaj nomoj.

• Chauvin: Ŝovin-o – ŝovin-ism-o, ŝovin-ist-o

Same

• Budha: Buda-o / Budh-o – buda-ism-o, buda-ist-o / budh-ism-o, budh-ist-o
• Hitler: Hitler-o – hitler-ism-o, hitler-ist-o
• Lenin: Lenin-o – lenin-ism-o, lenin-ist-o
• Marx: Marks-o – marks-ism-o, marks-ist-o
• McCarty: Makart(i)-o – makart(i)-ism-o, makart(i)-ist-o
• Stalin: Stalin-o – stalin-ism-o, stalin-ist-o
• k.m.a. (Luter-o, Kalvin-o ktp.)

4. Redukteblaj ankaŭ estas –ism-vortoj, kiuj ne povas formi paron –ismo / ‑ isto, vd. la trian grupon.
5. Ne reduktebla estas vortoj el la kvara grupo. Tie ĉiukaze devas esti oficialigita la –ismo-formo, se oni ne trovas formon, kiu tute evitas -ismo-vorton.
6. El la sep -ismo-vortoj oficialigitaj per OA 1 en 1909 antaŭ la oficialigo de -ism' en 1919 jenaj kvar nuntempe estu interpretitaj kiel kunmetaĵoj

• anstataŭ egoism- legu ego-ism-
• anstataŭ magnetism- legu magnet-ism-
• anstataŭ patriotism- legu patriot-ism-
• anstataŭ ŝovinism- legu ŝovin-ism-

Per tio la nombro de oficialaj elementoj reduktiĝas je kvar.