Principoj de termino-elekto: la forstistaj spertoj

»[Laŭ la spertoj] de la Terminologia Komisiono de IFRE (TKI) en la pasin­taj 15 jaroj [do de 1980-1995] oni povas starigi la sekvajn ĉefajn principojn por la fiksado de forstfakaj terminoj en Esperanto:

1-a principo: Sistema aranĝo de nocioj (sistemigo)

Ĉe la elekto de la prioritate ellaboro­taj terminoj TKI gvidis sin per la uzo-ofteco de nocio kaj de ĝia graveco. Por ebligi ĉiutempe kompletigon de terminoj sen ŝanĝi jam fiksitajn, ekde komenco necesas sistema aranĝo (sistemigo) de la nocioj interne de nociokampoj.

2-a principo: Difino de la nocioj

Por unusignifa termino-interpretado preciza difino de la nocioj nepre necesas. Ĝi estas grava kaj funda­menta tasko farante termino­logian laboron. La difino estu esenca, unu­signifa kaj laŭeble konciza.

3-a principo: Korekteco kaj kon­cizeco de la termino

Termino estu

1. korekta kaj preciza laŭ la senco de la nocio surbaze de ĝia difino (idea korekteco); ekz. nocio 0812 Lexicon silvestre (LS) »Normalwald«. TKI fiksis por tiu ĉi nocio la terminon »model-ar­baro«. Tio kongruas kun la difino. Kelkaj kunlaborantoj pro­ponis »normalarbaro«. Sed tiu termino ne akordas kun la difino, ĉar ne temas pri »normala arbaro«, sed pri arbaro, konstruita laŭ teoria modelo;
2. korekta laŭ la Fundamento de Es­peranto kaj laŭ la ĝeneralaj reguloj de la Esperanto-vortfarado (lingva korek­teco); ekz. nocio 2858 LS »Unfallver­hütung«. TKI proponas »akci­dento-prevento«. Alia propono, nome »prevento-akcidento«,estus lingve malkorekta, ĉar la ĉefa vorto »prevento« devas stari en la fino;
3. trafa kaj konciza (koncizeco) kaj facile prononcebla. Mallonga ter­mino pli facile estas encerbig­ebla kaj memortenebla kaj tial ankaŭ pli bone uzebla. Oni preferu vort­kunmetaĵojn; ekz. nocio 0644 LS »Absteck­pflock« = »markpaliseto« anstataŭ »paliseto por markado«, nocio 0081 LS »Baumschaft« = »arbo­trunko« anstataŭ »trunko de arbo«, nocio 2277 LS »Flächen­verzeichnis“ = »areoregistro« an­sta­taŭ »registro pri (de) areoj« [1] .

4-a principo: Utiligo de jam pub­likigitaj terminoj

Oni preferu terminojn, jam publikig­itajn en ekzistantaj vortaroj, en revuoj kaj fakaj artikoloj, se tiuj terminoj estas fake kaj lingve trafaj, ekz. »arbarizi« (PIV), »senarbejo« (Krau­se, Germa­na-Esperanto vortaro), »plentarbaro« [2] (Kleemann [3]). Sed oni ekz. ne transprenu »arboj ŝtormo­fal­igitaj« (Krause) por la nocio »Wind­bruch« (= nocio 0699 LS »perventa arborompiĝo«), ĉar ĝi egalas al la nocio »Windwurf« (= nocio 2969 LS »perventa elradikigo« aŭ »vent­elra­dikigo«).

5-a principo: Limigita uzo de no­vaj vortradikoj (neologismoj) [4]

En la ĉiutaga lingvo la uzo de neo­logismoj resp. novaj vortradikoj ĝene­rale preskaŭ ne, sed en la faka lingvo pli ofte necesas. Sed ankaŭ ĉi tie oni evitu laŭeble la uzon de novaj vort­radikoj. Oni uzu ilin nur tiam, kiam

1. oni ne povas atingi per alia, jam ekzistanta vorto aŭ vortkunmetaĵo sufiĉe plenan trafecon de la esprim­ota ideo, ekz. nocio 0549 LS »Nutz­holz«, t.e. ĉiu ajn krud­ligno, kiun oni povas plue prilabori kaj uzi, escepte de brulligno. La Esperanto-ekvivalento laŭ­vorte estus »uzligno«. Sed tiu termino inklu­zivus ankaŭ brullignon, kiu ja an­kaŭ estas „uzata“ kiel brulaĵo. Sed brulligno laŭ difino ne apar­tenas al »Nutzholz«. TKI tial pro­ponas novan kaj bezonatan vort­radikon »timbro« (angla: timber);
2. oni povas eviti parafrazan termi­non por la koncerna nocio, ekz. nocio 0021 LS »Bodenstreu«, t.e. en arbaro la defalaĵo de arbiz­aĵo/folioj, pingloj ktp., kiu - kiel la plej supra tavolo de la humo­kovraĵo - estas en la unua stadio de malkombino. Helpe de la ekzis­tanta Esperanta vortmaterialo oni povus formi »grundosternaĵo« aŭ »sur­grunda sternaĵo« aŭ »sur­grunda tavolo« kiel terminon. Pro la plur­senceco de »tavolo« (= etendita substanco aŭ materialo, kovraĵo, stratumo) kaj »sternaĵo« (= io, kio estas etendita) tiuj termi­no-kreaĵoj tamen estus ne­perfek­taj. Oni devus signi ilin pli detale per suplemento, ekz. »grundo­sternaĵo/surgrunda stern­aĵo el arbizaĵa defalaĵo«. Sed tio estus tro longa kaj sekve ne­praktika, nefleksebla termino. Pro tio TKI proponis »litiero« kiel novan vort­radikon, kiun oni povas trovi en kvar naciaj lingvoj (angl. litter, fr. litière, it. lettiera, rom. litiera);
3. kiam tio plifaciligas la sistemigon. Ekzemple la plej produktiva solvo ĉe la sistemigo de la plantidoj de foliaj arbospecioj estas la vico:

• arbideto (plantalto £ 20cm)
• liodeto (21-50 cm)
• liodo (51-100 cm)
• liodego (101-150 cm)
• hajstreto (151-200 cm)
• hajstro (201-250 cm)
• hajstrego (>250 cm)

anstataŭ

arbideto - duon-foliarbideto - foliarb­ido - alt-foliarbido - duon-foliarbidego - foliarbidego - alt-foliarbidego.

La vortradiko »liodo« estas prun­te­donita el la malnov-saksa lio­dan (malnov-germana litan, go­ta liudan), »hajstro« el al germana Heister.

Novaj vortradikoj estu facile lern­eblaj kaj laŭeble internaciaj. ...«

Tiom pri la unua parto de la pre­lego de sinjoro Ullrich. La duan, kiu eble eĉ povas instigi al termino­logia kontroverso, ni ŝatus repreni en alia kunteksto. Ĉiukaze do indas akiri la kompletan tekston en »Forstista In­formilo«. Jen la resumo de la kernaj tezoj fare de la aŭtoro:

»En la lasta parto de la prelego estas prezentita la libera vort- resp. termino-farado. Estas konstatite, ke ne ĉiam eblas, sekvi en Esperanto la ĝenerale validajn vortfaradajn regu­lojn (laŭ la teorio de Kalocsay/ Wa­ringhien) sur la kampo de la faka lingvo. Esceptoj (licencoj) estas ne­evit­eblaj pro lingvo-praktikaj kaŭzoj.

Libera vortfarado ĝenerale povas resti licenco. Tie, kie ĝi estas aplikata, oni povas rigardi la difinon de la kon­cerna termino substitua elemento de la ĝenerale validaj vortfaradaj regu­loj.«

Unu el la multaj fruktoj de la prak­tika laboro de IFRE estas listo de 26 novaj ne-PIV-aj radikoj inter la 1025 (!) nocioj el la unua parto de Lexicon silvestre. La listo aperis en Scienca Revuo 1994, p. 35-40. La difinon de unu el tiuj radikoj, »plenti«, ni jam re­donis en la supra piednoto 2, aliaj estas klarigitaj en la teksto (timbro, litiero). Jen pliaj:

kleng/i (tr). Ekstrakti semojn el strobi­loj de (pinglo)arboj per varmo kaj/aŭ me­kanikaj rimedoj. ...

mezotrofi/o. Modera riĉeco rilate nu­trajn substancojn. ~a. Rilata al ~o.

modr/o. Arbara humo - ĉe mezotrofia supra grundo -, ĉe kiu la vegetaĵrestoj estas dispecigitaj kaj per grundobestoj transformitaj en fekaĵrestaĵojn ĉe modera miksado kun la minerala grundo.

Ni aŭdacas la juĝon, ke la Aka­demio de Esperanto plene pravis, kiam ĝi - dum la kolokvo en 1994 en Prago - taksis la laboron de la Lexi­con-aktivuloj kiel »ekzemplo­dona agado«.